Voor de oorlog: een stabiel provinciaal landschap
Voor de Duitse bezetting in mei 1940 kende Nederland een vaste indeling in elf provincies, waaronder Noord-Holland en Friesland. Deze indeling was grotendeels gebaseerd op historische grenzen en bestuurlijke tradities. Vlieland, bijvoorbeeld, viel toen onder de provincie Noord-Holland, ondanks zijn geografische nabijheid tot Friesland.
Tijdens de bezetting: strategische herindelingen
Onder het bewind van de Duitse bezetter vonden diverse bestuurlijke herindelingen plaats. De bezetter voerde deze wijzigingen door met meerdere doelen:
- Militaire en logistieke efficiëntie: Door gebieden anders in te delen, kon de bezetter beter controle uitoefenen op strategische locaties, zoals kustgebieden en infrastructuur.
- Administratieve centralisatie: De Duitsers wilden het bestuur vereenvoudigen en beter laten aansluiten op hun eigen hiërarchische model.
- Ideologische motieven: Sommige herindelingen weerspiegelden het streven naar een ‘Großraum’-structuur, waarbij regionale identiteit ondergeschikt werd gemaakt aan het grotere Duitse rijk.
Een bekend voorbeeld is de herindeling van Vlieland, dat tijdens de oorlog werd overgeheveld van Noord-Holland naar Friesland. Deze wijziging werd na de oorlog niet teruggedraaid en is tot op de dag van vandaag van kracht.
Na de oorlog: herstel en behoud
Na de bevrijding in 1945 werd een groot deel van de Duitse bestuurlijke maatregelen teruggedraaid. Toch bleven sommige herindelingen bestaan, zoals die van Vlieland. Dit gebeurde deels uit praktische overwegingen: de nieuwe indeling bleek in sommige gevallen beter aan te sluiten bij geografische en sociale realiteit.
Daarnaast vonden er in Limburg en andere provincies gemeentelijke fusies plaats tijdens de oorlog, zoals de vorming van Valkenburg-Houthem en de uitbreiding van Venlo. Deze fusies werden vaak ingegeven door de wens om grotere, bestuurlijk sterkere eenheden te creëren.
Wat zie je vandaag nog?
- Archieven en musea: In regionale archieven en oorlogsmusea zijn documenten en kaarten te vinden die de herindelingen illustreren.
- Provinciale grenzen: De huidige indeling van provincies zoals Friesland en Limburg draagt nog steeds de sporen van deze periode.
- Educatieve wandelingen: In sommige gemeenten worden wandelingen georganiseerd langs locaties die een rol speelden in de bestuurlijke veranderingen.
Een vergeten hoofdstuk in de oorlogsgeschiedenis
De provinciale herindelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn een minder bekend aspect van de bezetting, maar ze laten zien hoe diepgaand de invloed van de bezetter was op het dagelijks bestuur. Voor vakantiegangers die geïnteresseerd zijn in geschiedenis biedt dit een unieke invalshoek om Nederland te ontdekken: niet alleen via monumenten en musea, maar ook via de grenzen die stilletjes zijn blijven liggen.
Wil je meer weten over lokale bestuur tijdens de oorlog? Bekijk dan het onderzoeksproject Lokaal besturen tussen bezetter en burger van de Radboud Universiteit.