Plaatsen > Gulpen

Gulpen is een dorp in de gemeente Gulpen-Wittem. Gulpen was tot 1998 een zelfstandige gemeente.
Onder het dorp Gulpen vallen ook de buurtschappen Berghem en Billinghuizen.

De naam Gulpen betekent ‘nederzetting aan de waternaam Gulp’, een bijrivier van de Geul. Gulp, dat voortkomt uit Gulja-apa*1, betekent ‘geul-rivier’.

Ligging
Gulpen ligt ten zuid oosten van Maastricht en Valkenburg, bij een knooppunt van vijf beekdalen: van Geul (2x), Gulp, Eijserbeek en Sinselbeek. De Gulp ontspringt overigens in Henri-Chapelle (België).

Gulpen is een van de oudste nederzettingen in Zuid-Limburg, die al dateert van vóór het begin van onze jaartelling. In de tijd van de Romeinen lag Gulpen bij het kruispunt van de heirwegen Maastricht-Aken en Luik-Heerlen. Dat er in Gulpen al in de Romeinse tijd sprake was van bewoning, blijkt uit de restanten van een Romeins heiligdom die er gevonden zijn. Bij een doorwaadbare plaats in de Geul van de weg van Maastricht naar Aken werd in de vroege Middeleeuwen een ‘motte’ gebouwd. Het is de voorganger van kasteel Neubourg dat na 1288 gebouwd werd.

De tramweg die vroeger Maastricht met Vaals verbond, liep achter kasteel Neubourg over een 600 meter lange en 22 meter hoge brug over het Gulpdal. Na 1945 zijn brug en tramweg opgeruimd. Het tramemplacement was het huidige busstation in het centrum van Gulpen.

Bezienswaardigheden
De kruiskerk St. Petrus is gebouwd in neo-Romaanse stijl. De kerk werd in 1924-1925 in natuursteen opgetrokken. De zogeheten Duitse helmen van de twee torens zijn markant en van verre te zien. Van dichtbij blijken alle muren met boogfriezen te worden besloten. De stijl is onberispelijk nagevolgd, maar geeft wel een beetje een sfeerloos aanzien.

Op het oude kerkhof staat het restant van een toren. Het heeft een zadeldak, maar doet vermoeden dat de romp hoger is geweest. Let ook op de steunbeer aan de zuidzijde. De oudste stukken breuksteen zouden 11e-eeuws moeten zijn. Er waren banden met Aken, waarvan de toren vermoedelijk een versterkte post was. De parochiekerk ter plekke werd afgebroken in 1924. Nu staat de pastorie tegen de toren.
De oude kerk was ook al gewijd aan de heilige Petrus, als patroon vergezeld door de heilige Hubertus. Een Hubertus-jaarmarkt bestond er al in het midden van de 17e eeuw. Katholieken en protestanten moesten vanaf 1661 samen gebruik maken van het kerkgebouw. Hieraan kwam een eind toen in 1937 – in verhouding tot ander gemeenten, waar het kerkdelen zo’n honderd jaar eerder ongedaan werd gemaakt, nogal laat – een protestantse kerk werd gebouwd. Kort daarvoor, in 1923, was er een synagoge voor de vrij grote joodse gemeenschap gebouwd.

De Gulpense Hervormde Gemeente kreeg in 1966 een nieuwe kerk. Die heeft zich ontwikkeld tot ’toeristenkerk’ met vakantiepastoraat voor de geïnteresseerde toeristen.

Even buiten de kern ligt aan het Riehagervoetpad het indrukwekkende kasteel Neubourg, met binnenplaats, hoge toren, uitgebreide nederhoven met dienstgebouwen, omgeven door grachten en een fraai park. Het huidige kasteel stamt hoofdzakelijk uit de 17e eeuw, met 18e- en 19e-eeuwse verbouwingen. De naam Neubourg (nieuwe burcht) wijst er op dat hier in het verleden een andere burcht heeft gelegen. Het was Gerard van Wittem die in het begin van de 14e eeuw een burcht liet bouwen op al bestaande fundamenten van een ruïne van een kasteel uit de 11e eeuw. Het werd de ‘Nuwenberghe’, in de Franse tijd een beetje merkwaardig vertaald in ‘Neubourg’.

In 1301 was er al sprake van een versterkte burcht, strategisch gelegen op een punt waar vier riviertjes samenvloeien (Geul, Gulp, Selzerbeek en Eyserbeek). Bij deze samenvloeiing van riviertjes lag tevens het kruispunt van belangrijke oude handelswegen. De wegen van Maastricht naar Aken en van Heerlen naar Luik kwamen precies bij de brug over de riviertjes bij elkaar. In die tijd een ideale plek om tol te heffen. De laatste adellijke bewoners waren nazaten van de Franse familie Marchant et d’Ansembourg.

In 1944 was Neubourg het hoofdkwartier van generaal Eisenhower. Het kasteel is rond 1950 gerestaureerd. Eind jaren tachtig is het kasteel (inclusief kasteelboerderij) in privé-bezit gekomen van de familie Dassen uit Stein, die ook kasteel Beusdal (België) in zijn bezit heeft, met als doel een gedeelte van het kasteel te restaureren en te verbouwen tot hotel-restaurant, zoals dit ook begin jaren vijftig het geval is geweest. Het interieur is niet te bezichtigen.

Het vakwerkhuis aan de Molenweg dateert uit de eerste helft van de 18e eeuw. Het was eigendom van de laatste gravin van kasteel Neubourg. Na jarenlang in vervallen staat te hebben verkeerd, is het pand in 2000-2001 grondig gerestaureerd. Bij de restauratie is het vrijwel met de grond gelijk gemaakt en opnieuw opgebouwd.

In 1712 werd in Gulpen een korenmolen met het grootste waterrad van Nederland gebouwd. Van oorsprong was deze Neubourgermolen een papiermolen met twee waterraderen. In 1985-1986 is de molen gerestaureerd waarbij de ‘onzichtbare’ turbineaandrijving (geplaatst in 1905 na een grote brand) is vervangen door een oorspronkelijk waterrad, dat wederom het grootste waterrad van Nederland werd (doorsnee 7,14 meter en breedte 1,30 meter). Dit middenslagtype waterrad krijgt, via de molentak, zijn water van de snelstromende rivier de Gulp. Deze wordt door het schoepenrad van de molen in bedwang gehouden. De molen geleidt dankzij de waterkracht de val van het water naar verschillende rivierarmen, zodat overstroming zo veel mogelijk wordt beperkt. Door de 300 meter stroomopwaarts gelegen stuw met vispassage kan de hoeveelheid water naar de molen geregeld worden. De vistrap is aangelegd om het verval van 5 meter te overwinnen voor met name aal en zalmforel, zodat deze hun eitjes in de bovenloop (paaigebied) van de rivier kunnen afzetten. Tegenwoordig is er een pannenkoekenrestaurant in gevestigd.

Vanaf de Gulperberg kunt u rondom kilometers ver zien. Op de berg vindt u een Mariamonument. Door de bouw van het monument in 1935, geïnitieerd vanuit het dekenaat Gulpen, ontstond aldaar een min of meer diocesaan-provinciaal mariaal oord waarbij Maria door Mariavereerders uit geheel Limburg voor goede oogsten en voor algemene noden wordt ingeroepen. De Gulperberg is al een religieuze trekpleister sinds de oprichting van een missiekruis in 1834 op de top van deze heuvel. Het kruis herinnert aan de eerste grote volksmissie die eind 1833 / begin 1834 is gehouden op het grote plein bij de kloosterkerk in Wittem. Het lag in de bedoeling deze missie te houden in de kerk van Gulpen, maar die bleek daar te klein voor. De slotpreek van de eerste volksmissie, op 7 januari 1834, trok maar liefst 7.000 bezoekers.

Buurtschap Billinghuizen:
Hoeve Groenendaal (Slenakerweg 3) is een overblijfsel van het kasteel Groenendaal en Ophem. Het goed was een Brabants leen, in 1312 verheven door Jan van Ophem. Van 1398 tot 1525 was het in handen van de familie Van Eynatten. In 1774 is het door de weduwe van Jan Bogaert verkocht aan de familie Preiser, waarna in 1774/1775 een nieuw herenhuis is opgetrokken. Van het herenhuis is nog enig muurwerk bewaard, als onderdeel van de huidige stallen, links achter de hoeve.

Buurtschap Ingber:
De kapel van Onze Lieve Vrouw van Fatima dateert uit 1949 en is gebouwd uit dankbaarheid voor het feit dat de inwoners gespaard zijn gebleven van oorlogsgeweld. Het klokje is tot 1975 dagelijks om twaalf uur met de hand geluid (het ‘Angelus’). Sinds 1992 gebeurt dat mechanisch.

Buurtschap Landsrade:
In de tijd dat er in de meeste dorpen nog geen waterleiding aanwezig was, was de aanleg van een waterput noodzakelijk om aan de drinkwaterbehoefte te voldoen. De waterput van Landsrade is in 1929 gegraven en is maar liefst 65 meter diep. Vanwege de grote diepte waar het water zich bevindt, werd het water met een unieke motorisch aangedreven pomp omhooggepompt. In een reservoir kon het water tot een temperatuur van -12°C vorstvrij bewaard worden. De put is door de Stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen in Limburg IKL in samenwerking met de toenmalige gemeente Gulpen gerestaureerd.

Buurtschap Pesaken:
Hoeve De Wachtendonck (Pesaken 19) dateert oorspronkelijk uit de 15e eeuw en heeft ooit dienst gedaan als adellijke woning van de Heren van Neubourg. Na verschillende keren te zijn afgebrand, is een statige hoeve ontstaan waarvan slechts de open haard in het woonhuis en de achtergevel van breuksteen nog aan de 15e eeuw doen terugdenken.

Buurtschap Waterop:
Oostelijk van de Slenakerweg ligt aan de Gulp Huize Karsveld, een kasteelachtig landhuis. Het huidige kasteeltje stamt uit het midden van de 18e eeuw. De fundamenten en het onderste deel van het gebouw zijn resten van een veel oudere burcht, die er al in de 12e eeuw moet hebben gestaan. Hoogstwaarschijnlijk schonk de Duitse keizer Conrad het gebied, waarop dit kasteeltje is gelegen, aan het Sint Servaaskapittel in Maastricht, dat het vervolgens in leen gaf aan de familie Carsvoirt. In 1407 betrok Jonker Andries van den Hove kasteel Karsfeld en bleef het kasteel ruim drie eeuwen in het bezit van de adellijke familie Van den Hove. In 1795 en 1931 is het kasteel door brand verwoest en telkens herbouwd en opgeknapt op de resten van het oude kasteel tot wat het nu is: een prachtig 19e-eeuws landhuis met een gebouw van mergelsteen met een trapgevel daterend uit de 18e eeuw. Een van de vroegere bewoners van dit prachtige landhuis annex kasteeltje was de Belgische chocoladefabrikant van Cote d’Or.

Op de andere oever van de Gulp ligt een kapitale boerderij, zoals er in dit heuvelachtige platteland vele te vinden zijn.

Langs de Geul ter hoogte van Gulpen kunt u de zeldzame ijsvogel aantreffen, het ‘blauwe juweel van het Geuldal’. Het maakt zijn nestpijpen in de steile oeverwanden en voedt zich met kleine vis, die het na een duikvlucht vanaf een overhangende boomtak aan zijn snavel spietst. Verder vindt u hier onder meer kwikstaarten en aalscholvers.