Plaatsen > Vaals

Vaals is een dorp en gemeente in de provincie Limburg. Onder het dorp Vaals vallen ook de buurtschappen D’n Esch, Raren / kasteelhotel Vaalsbroek en Wolfhaag.

Vaals ligt in het uiterste ZO van de provincie LImburg, aan de weg van Maastricht naar Aken, grenzend in het Noorden en Oosten aan Duitsland (Aken), in het Zuiden aan België (Gemmenich en Sippenaeken, gemeente Plombières). Bij het alom bekende Drielandenpunt, gelegen op de Vaalserberg, raken de drie grenzen elkaar. Het drielandenpunt wordt jaarlijks door 1 miljoen mensen bezocht. Op dit hoogste punt van Nederland (322 meter) komen de drie landen België, Duitsland en Nederland bij elkaar. Het Drielandenpunt is omgeven door een mooie natuur die je te voet kunt verkennen. 

Bezienswaardigheden
De kruisbasiliek St. Paulus (Kerkstraat 27) kreeg in 1892-1893 van zijn bouwer een mooie, samenhangende vorm. Deze architect was Johannes Kayser, die zich ook hier weer als een beheerser van de neogotiek presenteert.

Op een steenworp afstand staat de NH kerk (van de Protestantse Kerkgemeenschap Gulpen-Vaals / Toeristengemeente, Kerkstraat 47). De toren is gebouwd met ruwe blokken kalk- en zandsteen. De romp en de jongere spits zijn van vergelijkbare hoogte. Sommige analytici hebben vastgesteld dat de oudste versie ervan geen muuropeningen bevat heeft, hetgeen een militaire bestemming suggereert (ook op het begeleidende bordje wordt hij een voorbeeld van de verdedigingstorens genoemd). Het is echter niet duidelijk of de toren oorspronkelijk als toevluchtsoord bij gevaar tot stand kwam. Daaraan zij toegevoegd dat het bouwtype van het westwerk in de grote stedelijke kerken van het Maasland hier van invloed is en ‘gereduceerd’ wordt toegepast. En -om de verwarring compleet te maken – evenmin weten we zeker dat deze bouw in de 13e eeuw plaats vond. Wat wel zeker is, is dat het bouwwerk eens tegen de St. Pauluskerk (in 1967 afgebroken) stond en van hoge ouderdom is. Deze St. Pauluskerk was vóór 1672 simultaankerk, wat stevige geloofsruzies veroorzaakte. De toren is nog altijd eigendom van de RK gemeente St. Paulus en wordt daarom ook gemeentetoren genoemd. De protestantse kerkgemeenschap benut deze toren met de zich daarin bevindende klok uit 1406.

Het barokke schip van de NH kerk werd in 1671 naar ontwerp van Pieter Post uitgevoerd. De Staten lieten het ten behoeve van in Aken vervolgde protestanten bouwen. Het is hoofdzakelijk van baksteen met accenten en ornamenten van natuursteen. Anders dan de middeleeuwse en daarna nog katholieke bouwtradities wilden, hoefde het gemeenschapsgebouw van de NH kerk niet georiënteerd te zijn. In Vaals staat het schip ten noorden van de toren. Tijdens een betrekkelijk recente restauratie is de kerk inwendig ontpleisterd. Het daarbij ontstane beeld kan als eerlijk worden opgevat, terwijl het maar de vraag is in hoeverre een dergelijke, vergaande soberheid door de bouwers is bedoeld.

De Evangelisch-Lutherse kerk van Vaals is op een onregelmatige achthoekige grondslag gebouwd. Wie de maker was, is niet zeker. De kerk is toegeschreven aan de Akense architect Johann Josef Couven. Dat de gemeente het gebouw in 1738 in gebruik nam, mag wel zeker heten. De gelovigen waren vooral afkomstig uit de grensstreek met Duitsland. Het bouwwerk wordt wel merkwaardig genoemd. Er zijn twee bouwlagen onder een in een punt uitlopende kap met dakkapellen. Voor de buitenmuren is baksteen gebruikt. Hoekblokken, sokkel en omlijstingen van venster- en deuropeningen zijn van natuursteen. Een deel van de 18e-eeuwse inventarisatie met preekstoel, orgel en herenbanken is nog ter plaatse.

Van weer geheel andere orde is de St. Jozef die men in de richting van Lemiers gaand, verdiept liggend aan de rechterkant kon zien. De kerk was sinds 2000 als opslag in gebruik. Zoals veelvuldig het geval bij zogenaamde wederopbouwkerken was de hoofdstructuur van deze in 1955 naar ontwerp van de Maastrichtse architect J. Huysmans gebouwde kerk een eenvoudige rechthoekige doos, die inderdaad niet zeer aansprekend was. Maar wat de Jozefkerk onderscheidde, was het materiaal van de wanden. Deze waren grotendeels opgetrokken uit cilinders van gekleurd glas, waarvan de beschouwer de uiteindes zag als flessenbodems. De bovenste stukken muur bevatten aan voor- en achterzijde drie roosvensters, waarvan de rondingen door het golvend dak werden herhaald. Weer is het Charles Eyck die we in het bestek van dit glas-in-beton tegenkomen. Het is erg jammer dat een herbestemming als gemeenschapsgebouw niet mogelijk is gebleken. De kerk is in 2003 gesloopt om plaats te maken voor een school.

De joodse begraafplaats, die vanaf 1900 in gebruik was en nabij de Tentstraat ligt, wordt onderhouden door de gemeente. Rond het begin van de 19e eeuw vestigden zich in Vaals joden afkomstig uit Pruisen. Tussen 1821 en 1827 waren de joodse inwoners van Vaals ingedeeld bij de gemeente Eijsden, vanaf 1827 vormden zij een zelfstandige joodse gemeente. In 1862 werd de situatie teruggedraaid en behoorden de joden van Vaals wederom tot Eijsden. Rond 1900 werden zij aan Gulpen toegevoegd. In 1935 tenslotte werd de naam van de joodse gemeente Gulpen veranderd in ‘Gulpen-Vaals’ en werd de zetel van de gemeente gevestigd in Vaals. De synagogediensten werden rond het midden van de 19e eeuw in een privé-woning gehouden. In een later stadium vonden de godsdienstoefeningen plaats in een huissynagoge aan het Von Clermontplein. Deze situatie duurde tot kort voor de Duitse bezetting. In de jaren dertig vestigde een aanzienlijk aantal joden zich in de grensplaats. Zij werden tezamen met de andere joodse inwoners van Vaals tijdens de bezettingsjaren gedeporteerd en omgebracht. Na de oorlog is het joodse leven in Vaals niet hervat. Aantal joden in Vaals: 1809 16, 1840 30, 1869 29, 1899 15, 1930 18.
Het monumentale Von Clermonthuis (Von Clermontplein 15) uit 1761, was de lakenfabriek met woonhuis van Johann Arnold von Clermont. Het is na restauraties en verbouwingen sinds 1979 in gebruik als gemeentehuis.

De Koperhof (17e eeuw), vroeger woonhuis van een in 1595 vermelde kopermolen. Op deze plaats bevindt zich de voormalige Lutherse kerk uit 1736, die tegenwoordig in gebruik is als museum en voor culturele evenementen dient.

Naaldenfabriek Der Bau uit 1792, Tentstraat 53-65, met Cereshoeve (18e eeuw), Tentstraat 67; herenhuis met boerderij.
Obelisk in een vijver aan de Beemderlaan. Johan Arnold von Clermont liet daardoor in 1790 het “eindpunt” van zijn uitgestrekte eigendom kenmerken; een modegril in de 18e eeuw.

In het Malensbos bevinden zich drie grafheuvels uit de Bronstijd: het “kindergraf” (Epenerbaan tegenover rest. L´Arte di Mangiare Bene), ca. 200 m verder ZW een grafheuvel zonder naam en van daaruit ca. 1 km verder Z het “Fransozengraf”.

Oude grensstenen van de Rijksstad Aken met het wapen van Aken, de adelaar. Drie van deze adelaarsstenen bevinden zich op grondgebied van de gemeente Vaals: a) bij het oude douanekantoor, de “kleng wach” in de Akenerstraat bij nr. 2, b) op de Vaalserberg, ca. 100 m oostelijk van de Wilhelminatoren onmiddelijk aan de Nederlands-Duitse grens en c) in Lemiers bij de Catharinakapel; d) een vierde adelaarssteen staat bij de buurtschap Mamelis aan de oostkant van de Selzerbeek / Senserbach aan een voorde door deze beek, tezamen met een ‘jongere’ grenspaal (nr. 201) onder twee machtige kastanjebomen.

Het gebouwenkomplex van hoeve St. Adalbert (in dialect Sankt Tolbert – Bloemendalstraat 5 t/m 11) bestond al in 1041.

Buurtschap Raren met Vaalsbroek:
Raren is gedeeltelijk een beschermd buurtschapsgezicht. Hier liggen de oudste vakwerkhuizen van Limburg (16e-17e eeuw).
Vaalsbroek is een kasteelhotel met park en mausoleum van de familie Van Clermont, restaurant De Oude Watermolen met molenwiel en de toebehorende molenvijver met zwanen en eenden. De ‘buitenplaats’ Vaalsbroek heeft in 2002 de status van rijksmonument gekregen. Dat omvat naast het kasteel, de watermolen en de vakwerkschuur ook het park, het mausoleum, de hekken en de tuinornamenten. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg bestempelt de buitenplaats als een ‘vrij uniek gegeven’. Een park op een relatief klein terrein met grote hoogteverschillen, in een overgangsstijl tussen barok en landschapsstijl. Het totaal van kasteel en parkaanleg is gaaf bewaard gebleven, aldus de Rijksdienst.

Het Malensbos, ZW van Raren, herbergt talloze archeologische monumenten. Iedere greppel, iedere steen heeft een historie, zo lijkt het. Misschien wel het meest interessant zijn de ronde heuveltjes, her en der in het bos verspreid. Sommige zijn ontstaan door erosie, maar enkele hebben een hoge monumentale waarde. Dat betreft oude grafheuvels. Behalve aan de bultige vorm is een oude grafheuvel te herkennen aan de in een cirkel geplaatste stenen eromheen. “Die lagen hier ook”, aldus geoloog Werner Felder uit Vijlen. “Maar ze zijn verdwenen. Waarschijnlijk liggen ze nu bij iemand in de tuin.” Het is een ‘dichtbevolkt’ gebied: “Dit bos is bezaaid met graven. Maar de meeste daarvan hebben geen grafheuvel. Dat was alleen weggelegd voor belangrijke personages of mensen met veel geld. Pas in de late jaren twintig ontstond er een groepje fanatiekelingen dat de waarde inzag van de grafheuvels in het Malensbos. “Men dacht in die tijd dat een grafheuvel aangaf dat op die plek soldaten gesneuveld waren.’ In het Malensbos is één graf dat door iedere leek als zodanig herkend kan worden: het kindergraf. Herkenbaar omdat het aan één kant helemaal open is. Bovendien staan er een informatiebord en een kunstwerkje naast. Felder: “Het kindergraf, omdat hier in de crematieresten melktandjes gevonden zijn. Verder geen waardevolle bezittingen. Het graf is waarschijnlijk geplunderd door de Romeinen want er lagen een paar scherven uit die tijd in. We weten zeker dat het graf veel ouder is, maar zo’n vondst maakt in eerste instantie toch wel een warboel van je wijsheid.’

Buurtschap Wolfhaag:
Vakwerkhuizen op Wolfhagerheide (Schuttebergsweg).
Aan de Schuttebergsweg ligt een oorlogsmonument voor de aan het eind van de Tweede Wereldoorlog omgekomen buurtgenoten. Het was in 1949 een initiatief van pater Michael Rademacher, wiens ouders aan de Schuttebergsweg woonden. Het initiatief is overgenomen door de jonkheden van Raren en Wolfhaag. Het monument staat op de plek waar de Amerikanen vanaf 14 september 1944 wekenlang pas op de plaats maakten, omdat de Duitsers aan de Schneeberg nog zwaar geschut hadden staan.

De vanuit alle Vaalser dorpen en buurtschappen goed te bereiken bossen in het gebied van de gemeente Vaals (Vijlener -, Kerper-, Holsetter- , Malens-, Schimper- en Preusbos) zijn met meer dan 600 ha het grootste loofhoutcomplex van Limburg. Het is vermaard om zijn recreatieve mogelijkheden. In 1940 werd een groot gedeelte van het Vijlenerbos door de rijksoverheid onteigend. De inwoners van Vijlen hielden echter het gemeenschappelijke kaprecht; de bewoners van acht hoeven mogen er hout kappen. Een onderzoek van de Provincie Limburg uit 1999 betitelt de Vijlenerbossen als het meest waardevolle stuk natuur van Limburg, het ‘kroonjuweel’ van de Limburgse natuur. Die kwalificatie krijgt het vanwege de aspecten oorspronkelijkheid, ouderdom en unieke botanische samenstelling (oude beuken en eiken).