Thema’s > Dialecten

Het aantal dialectsprekers neemt af in Nederland. De komst van radio en televisie, de toegenomen welvaart, de grotere mobiliteit – dat alles heeft ertoe bijgedragen dat de taal van een bepaald dorp of van een bepaalde streek bloot kwam te staan aan invloeden van buitenaf. Het dialect is volgens sommigen plaats aan het maken voor een regiolect, de taal van een regio.

Ondertussen wordt de Nederlandse en Vlaamse woordenschat met grote ijver vastgelegd. Opmerkelijke verandering: vroeger gebeurde dat voor het grootste deel door dominees, schoolmeester en pastoors. Inmiddels hebben zij plaatsgemaakt voor wetenschappers en al dan niet geschoolde amateurs. 

Nog een opvallende tegenstelling: in het zuiden verschijnen veel meer lokale dialectstudies dan in het noorden. In Limburg en Noord-Brabant gaat het om tientallen boeken en boekjes, in Drenthe, Groningen en Friesland zijn ze op de vingers van één hand te tellen. Kennelijk laten de kopers zich in het zuiden niet afschrikken door het gegeven dat de spelling van de Nederlandse dialecten een ratjetoe is. Het blijkt in de regionale praktijk niet zo moeilijk om het Wòrdùbboek Zwènsbêêrgs-Nederlands, wòrdùbboek vur dù prôôt tussù Ejndoovù ên Skèjndùl te ontcijferen.

Omvangrijke en serieuze lexicons uit de regio zijn allang gereed, van Groningen tot Zeeland (zie hieronder). Zeeland had onlangs een primeur door als eerste een dialectwoordenboek op cd-rom uit te brengen, mét geluidsfragmenten van dialectsprekers. Het ging overigens om de ongewijzigde tekst van het Woordenboek der Zeeuwse dialecten, een beroemde studie die dateert uit 1964.

Curieus is dat er nauwelijks provinciale dialectwoordenboeken op zakformaat zijn verschenen. Er bestaat een Fries, een Gronings en een Drents zakwoordenboek.

Hoewel die titels alledrie goed zijn verkocht, is het wachten op zakwoordenboeken voor andere dialecten.

Friesland 
Het belangrijkste Friese woordenboek is het Woordenboek der Friese taal of Wurdboek fan de Fryske taal. Het wordt gemaakt door de Fryske Akademy in Leeuwarden. Sinds 1984 zijn er vijftien delen verschenen, van A tot opfege, ‘opvegen’. Op de Stellingwarver Schrieversronte in Oldeberkoop loopt het omvangrijke project van het Stellingwarfs woordeboek, waarin dit Nedersaksische dialect op Friese bodem uitgebreid wordt vastgelegd. Van de voorziene vier delen zijn er inmiddels twee verschenen. De omvangrijke lexicografische aantekeningen van de Friese predikant J.H. Halbertsma (1789-1869) zijn ondergebracht in twee uitgaven: het Fries Instituut van de Groninger universiteit verzorgde de uitgave van het zogenoemde Lexicon Frisicum A (923 bladzijden); handschrift B (ongeveer 550 pagina’s in manuscript) verschijnt deze maand, tegelijk met een verzamelregister op beide delen. Inlichtingen: Fryske Akademy (058) 213 14 14; Stellingwarver Schrieversronte (0516) 45 11 08; Fries Instituut RUG (050) 363 59 44.

Groningen 
Het grootste Groningse woordenboek, het Nieuw Groninger woordenboek van K. ter Laan, is alleen nog antiquarisch te verkrijgen. De eerste druk verscheen in 1929, een herziene editie in 1952. In 1997 bezorgde de Groningse streektaalfunctionaris S. Reker het Idioticon Groninganum van P. Boeles, een handschrift uit omstreeks 1860. Er zijn geen grote actuele lexicale dialectprojecten in Groningen. Inlichtingen: Bureau Groninger Taal en Cultuur RUG (050) 363 59 43.

Drenthe 
De taal van Drenthe is vastgelegd in het tweedelige Woordenboek van de Drentse Dialecten (1996-1997). Inlichtingen: Nedersaksisch Instituut RUG (050) 363 59 63.

Overijssel 
Op initiatief van de provincie Overijssel wordt op de IJsselakademie in Kampen gewerkt aan een systematisch opgezet Woordenboek van de Overijsselse Dialecten. Het project is in 1998 gepresenteerd, een aflevering is nog niet verschenen. IJsselakademie (038) 331 52 35.

Gelderland 
Op het Staring Instituut in Doetinchem worden de afleveringen gemaakt van het Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten. Het eerste deel van dit lexicon verscheen in 1984. Staring Instituut (0314) 33 28 31.

Zeeland 
Na het verschijnen in 1964 van Ghijsens Woordenboek der Zeeuwse Dialecten (WZD) is de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek begonnen met het verzamelen van aanvullingen. Momenteel wordt dit materiaal met steun van de provincie Zeeland bewerkt tot een supplement op het WZD, te verschijnen tussen eind 2000 en 2003. Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek tel. (0115) 48 15 21.

Brabant 
In 1967 verscheen de eerste aflevering van het Woordenboek van de Brabantse Dialecten. Het is een samenwerkingsproject van de universiteiten in Nijmegen en Leuven. In totaal staan driemaal twaalf afleveringen gepland. Er zijn er tot nu toe zestien verschenen. Het woordenboek is thematisch van opzet. De verwachte einddatum is 2004. Inlichtingen: tel. KUN (024) 361 20 56.

Limburg 
Ook het Woordenboek van de Limburgse Dialecten, waarvan de eerste aflevering verscheen in 1983, is thematisch van opzet. Het wordt gemaakt door de universiteiten van Nijmegen en Leuven en moet in 2004 klaar zijn. Er zijn inmiddels twintig afleveringen verschenen.

Vlaanderen (Oost en West) en Zeeuwsch-Vlaanderen 
Het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten wordt gemaakt door de Gentse universiteit in overleg met de universiteiten van Nijmegen en Leuven. De eerste aflevering is van 1979, een einddatum is niet bekend. Er zijn inmiddels vijftien afleveringen op de markt. Met steun van de provincie Zeeland wordt speciale aandacht geschonken aan de dialecten van Zeeuwsch-Vlaanderen. Inlichtingen: Universiteit Gent 00 329 264 40 81.