Boven Pekela, Groningen

Laatste update 08/09/2025 door Redactie

Boven Pekela ligt in het oosten van de provincie Groningen, in de gemeente Pekela. Het dorp bevindt zich in het hart van de voormalige veenkoloniën en wordt omringd door plaatsen als Nieuwe Pekela, Oude Pekela, Stadskanaal en Winschoten. Het landschap bestaat uit uitgestrekte akkers, kanalen en lintbebouwing, typerend voor de regio. Dankzij de ligging nabij de Pekel A en het Pekelder Diep heeft Boven Pekela een rijke geschiedenis die nauw verbonden is met turfwinning en scheepvaart.

Verklaring van de naam

De naam Boven Pekela verwijst naar de ligging stroomopwaarts langs het riviertje Pekel A. In de vroegste tijd werd onderscheid gemaakt tussen het benedenstroomse deel, Beneden Pekela (later Oude Pekela), en het bovenstroomse deel, dat toen Boven Pekela werd genoemd. In de 19e eeuw ontstonden de officiële namen Oude Pekela en Nieuwe Pekela, waarbij Boven Pekela het boveneind van Nieuwe Pekela vormde. Pas na de gemeentelijke herindeling in 1990, toen Oude en Nieuwe Pekela werden samengevoegd tot de gemeente Pekela, kreeg Boven Pekela officieel de status van zelfstandig dorp.

Geschiedenis

Het gebied waar Boven Pekela ligt, maakte ooit deel uit van het uitgestrekte Boertanger Moeras. Dit hoogveen was eeuwenlang ontoegankelijk en onaantrekkelijk voor bewoning. Toch zijn er sporen gevonden van menselijke aanwezigheid in de prehistorie: jagers en verzamelaars sloegen hier duizenden jaren geleden al hun kamp op. Archeologische opgravingen in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw brachten haardkuilen aan het licht, daterend van circa 7000 jaar geleden, nog van vóór de veengroei.

Vanaf de 16e eeuw groeide de vraag naar brandstof, vooral voor het bakken van bakstenen en het verwarmen van huizen. In 1599 kochten Friese en Hollandse investeerders, verenigd in de Pekelder Compagnie, veengronden langs de Pekel A van eigenaren uit Winschoten. De turfwinning begon in het gebied dat later Oude Pekela zou worden en schoof geleidelijk op richting het latere Stadskanaal. De ontginning verliep stroomopwaarts, van beneden naar boven, wat de naamgeving verklaart.

Om turf en goederen te vervoeren, werd de Pekel A bevaarbaar gemaakt. Vanuit het hoofddiep werden wijken gegraven voor transport en waterbeheer. Er kwamen drie sluizen om hoogteverschillen te overbruggen, en in 1877 volgde een vierde, de koppelsluis bij Stadskanaal, waarmee het Pekelder Diep werd verbonden met het Stadskanaal. Rond 1915 was vrijwel al het veen in Oude en Nieuwe Pekela afgegraven; alleen in Oude Pekela werd in de crisisjaren dertig nog een restant verwijderd als werkverschaffingsproject.

De stad Groningen speelde een grote rol in de ontwikkeling van het gebied. Zij verwierf al vóór 1650 grote delen van de veengronden en stelde strikte voorwaarden aan de uitgifte ervan. Ontgonnen gronden moesten worden omgevormd tot vruchtbare landbouwgrond. Pachtbetalingen, het afstaan van een deel van de turfopbrengst en de jaarlijkse stadsrechten waren verplicht. Deze stadsrechten werden pas in 1988 officieel afgekocht.

Toeristische wetenswaardigheden

Hoewel Boven Pekela geen grote toeristische trekpleister is, heeft het dorp en de omgeving veel te bieden voor wie geïnteresseerd is in cultuurhistorie, natuur en rust.

Historisch erfgoed en bezienswaardigheden

In en rond Boven Pekela zijn nog sporen te vinden van het veenkoloniale verleden. De rechte kanalen, oude sluizen en karakteristieke lintbebouwing langs de Pekel A vertellen het verhaal van de turfwinning. Nabijgelegen dorpen als Nieuwe Pekela en Oude Pekela hebben kleine musea en monumenten die de geschiedenis van de streek belichten.

Een bezoek waard zijn onder andere:

• Pekelder Diep – Het kanaal dat de ruggengraat vormde van de turfvaart.
• Koppelsluis bij Stadskanaal – Historische sluis die de verbinding vormde tussen Pekelder Diep en Stadskanaal.
• Kerken in Pekela – Zoals de 18e-eeuwse Albertkerk in Nieuwe Pekela.

Natuur en recreatie

De omgeving van Boven Pekela leent zich uitstekend voor fiets- en wandeltochten. Routes langs de Pekel A bieden uitzicht op het open landschap en voeren langs historische boerderijen. In de nabijgelegen natuurgebieden, zoals het Westerwolde en het herstelde hoogveen bij Bargerveen, is de flora en fauna van de streek te ontdekken.

Lokale tips en weetjes

• In de zomermaanden worden in de regio Pekela en Stadskanaal diverse braderieën en streekmarkten georganiseerd, waar lokale producten en ambachten centraal staan.
• De Pekelder molen De Onrust in Oude Pekela is een gerestaureerde koren- en pelmolen die regelmatig open is voor publiek.
• Langs de Pekel A zijn nog originele ophaalbruggen te vinden, die herinneren aan de tijd van de scheepvaart met turfschepen.
• In de herfst is het gebied populair bij vogelliefhebbers vanwege de trek van ganzen en andere watervogels.
• Culinaire tip: in de regio zijn diverse bakkers die de traditionele Groninger koek en krentjebrij aanbieden.

Praktische informatie

1. Molen De Onrust – Koren- en pelmolen in Oude Pekela.
   Adres: Wedderweg 189, 9665 JP Oude Pekela
   Openingstijden: Za 10.00–16.00 uur (en op afspraak)
   Entree: gratis, vrijwillige bijdrage welkom
   Parkeren: gratis in de directe omgeving
   OV: Busverbinding vanuit Winschoten en Stadskanaal
   Google Maps: https://www.google.com/maps/place/Molen+De+Onrust/@53.1047222,7.0138889,17z
2. Koppelsluis Stadskanaal – Historische sluis tussen Pekelder Diep en Stadskanaal.
   Adres: Koppelsluis, 9503 Stadskanaal
   Openingstijden: vrij toegankelijk
   Entree: gratis
   Parkeren: nabijgelegen straten
   OV: Busverbinding vanuit Pekela en Stadskanaal
   Google Maps: https://www.google.com/maps/place/Koppelsluis/@53.0036111,6.9508333,17z
3. Albertkerk Nieuwe Pekela – 18e-eeuwse kerk met historische inventaris.
   Adres: Albatrosstraat C11, 9663 PK Nieuwe Pekela
   Openingstijden: op afspraak en tijdens evenementen
   Entree: gratis, donatie mogelijk
   Parkeren: in de directe omgeving
   OV: Busverbinding vanuit Winschoten en Stadskanaal
   Google Maps: https://www.google.com/maps/place/Albertkerk/@53.0819444,6.9658333,17z

Bronnen

• Gemeente Pekela – Algemene informatie over de dorpen, geschiedenis en bestuurlijke indeling.
• Provincie Groningen Toerisme – Toeristische tips, routes en bezienswaardigheden in de regio.
• Molenstichting Pekela – Historie en bezoekersinformatie over Molen De Onrust.
• Het Groninger Landschap – Natuurinformatie en vogelobservaties in de regio Pekela