Watersport > Zeemans woordenboek

Dit is een Ebook van Project Gutenberg.

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org/license

Het Ebook is aangepast voor gebruik op www.VakantielandNederland.nl door veel sterk verouderd spraakgebruik te corrigeren.

Door Mr. J. van Lennep. Amsterdam, Gebroeders Binger. 1856. Druk van M. H. Binger & Zonen. [V]

Verklaring van gebruikte afkortingen.

z. n. zelfstandig naamwoord.
b. n. byvoegelijk naamwoord.
voorn. voornaamwoord.
m. mannelijk.
v. vrouwelijk.
o. onzijdig.
mv. meervoud.
b. w. bedrijvend werkwoord.
o. w. onzijdig werkwoord.
w. w. wederkerig werkwoord.
onp. w. w. onpersoonlijk werkwoord.
p. persoonlijk.
bw. bijwoord.
voorz. voorzetsel.
t. w. tussenwerpsel.
komm. commando.
N. Enig onbepaald getal.

Voorts zijn de verklaarde woorden, wanneer zij in het artikel, dat hen betreft, nogmaals voorkomen, aangeduid door de aanvangletter en een streep. Zoo beduidt op Aak, A— Aak, A—en Aken. Zoo op Blok — B—s, Bloks, enz. [1]

A.

Aak, z. n. — Onder Aken verstond men vroeger die lastschepen, welke met wijnen van Keulen kwamen afdrijven, waarom zij ook doorgaans Keulse aken, en door sommigen, met ene in onze taal vrij gewone voorvoeging, Haken werden genaamd. Deze schepen waren plat van bodem, van onder breed uitgezet, hoog opgeboeid en boven smal toelopend: voor en achter met een brede steven, in de vorm van een beitel, waarom zij ook beitel-aken werden geheten. De naam Aken werd echter ook gegeven aan zoodanige langwerpige en laag op ’t water liggende vaartuigen, die achteraan dreven, om daarmede, met een brede riem of schepper, van en aan boord te roeien: thans echter verstaat men door A— meer bijzonder een vaartuig, met zoomwerk opgeboeid.

Aal, z. n. — Rivier- en Zeevis.

Spreekwijze: Hij is een koopman in A—shuiden (hij doet geringe zaken.)

Aan, v. z. 1o. Op. naar. A— boord (op het schip). A— wal (op de wal, te land). A— de grond zitten (vast zitten op een bank of droogte). A— lij (op de lijzijde).

2o. By, naby. A— zee gelegen (dicht bij  de zee).

3o. Tot, in handen van. hij  gaf last A— het volk: — hij  gaf het bevel A— de eersten officier over.

4o. Stijf, dicht. Haal de schoot A—.

5o. Aan ’t lijf. Trek uw uniform A—.

6o. Ten. A— ’t werk.—A— de arbeid!—A— ’t sjouwen.

Aanbeeren, o. w. (veroud.) — Alle zeilen bijzetten en zijn best doen om voort te komen.

Aanboorden, b. w. (veroud.) — Aan Boord komen.

2o. Scheepstimmermans-uitdrukking, waarmede bedoeld wordt: het maken der bovenste delen aan de scheepszijden.

Aanbrassen, o. w. — In de zin van Bybrassen. Stuurboord, bakboord. A—.

Aandiepen, o. w. — Al lodende naar land varen.

Aandoen, b. w. — Een haven of kust A—, een haven of kust met een vaartuig bezoeken, doorgaands alleen in ’t voorbijgaan, en zonder oogmerk er lang te verblijven. Er binnen lopen, binnen vallen. Door het verlies van onzen grote mast, waren wij genoodzaakt, die haven Aan te Doen.

Aandraaien, b. w. — Een bindsel van lichte lijnen met een draaier of spaanspil stijf draaien.

Aandrijven, o. w. — 1o. Uit zee naar wal drijven. Het lijk van de stuurman kwam heden morgen A—. [2]

2o. Tegen iemand: Het schip kwam tegen ons A—. Zie Aanvaren.

Aangaan, o. w. — Op of Aanhouden. Wij moeten recht op dat eiland A—.

Aangang maken, o. w. (veroud,) — Voortzeilen, gang of vaart maken.

Aangeven, b. w. — Verklaring doen van hetgeen men in-, uit- of doorvoert. Men mag geen aan belasting onderworpen goederen binnen brengen, zonder die Aan te Geven.

De wetsbepalingen omtrent het A— zijn vervat in het XII Hoofdstuk der Algemeene Wet van de 26 Augustus 1822 (Staatsbl. no. 38) art. 118–126.

Aangifte, z. n. — Daad van aangeven, verklaring. Die schipper heeft verzuimd, A— te doen van zijn lading.—Hij is wegens gebrekkige A— beboet.—Art. 120 der Alg. Wet van 26 Aug. 1822 schrijft voor wat het biljet van A— moet inhouden.

Aanhaken, o. en b. w. — Met een haak of kram ergens aan vasthouden of gehouden worden: aan boord haken, klampen.

Aanhalen, b. w. — 1o. Stijf halen, strak maken. De schoot A—.

2o. In beslag nemen. De ganse lading is door een verkeerde aangifte Aangehaald geworden. Wanneer de ambtenaren goederen A— zijn zij verplicht die naar het meest dichtstbijzijnde kantoor op te brengen.

Aanhalen, o. w. — Krachtiger worden. De wind Haalt Aan (het begint harder te waaien).

Spreekwijze: Het haalt wat aan (het geeft vrij wat voordeel).

Aanhaling, z. n. — In-beslag-neming. Een A— doen van verboden, van verkeerd aangegeven goederen.

Aanhangen, b. w. — b. v. het Roer. Vastmaken, op zijn plaats brengen.

Aanhouden, o. w. — Richten, sturen, op een plaats of streek. wij moeten, om de haven binnen te komen, op die lantaren A—.

Aanhouden, b. w. — 1o. In beslag nemen, beletten verder te gaan. De Engelsen Hielden, gedurende dien oorlog, alle schepen Aan, die hun verdacht voorkwamen.—De ambtenaren hebben, op vermoeden van smokkel, zijn goederen Aangehouden.

2o. t. w. Touw: het vast maken, als er genoeg uitgevierd is.

Aanklampen, b. w. — Aanhaken, enteren. Zich aan een ander vaartuig vasthechten, aan boord klampen.

Spreekwijze: Iemand A— (iemand op eene, ’t zij onvriendelijke, ’t zij althans lastige wijze aanspreken. Ook wel “iemand—doorgaands tegen zijn zin—een arm geven”).

Aanklamper, z. n. — hij  die aanklampt.

Aanklamping, z. n. — De daad van aanklampen.

Aankomen, o. w. — Uit zee aan wal of in de haven komen. Er is gebrek in ’t land: ’t is tijd dat de graanschepen A—.

Aankrammen, b. w. — Met kramgarens hechten.

Aanleggen, o. w. — Een hoofd of kaai aandoen, aan wal komen. Hier is de kaai, waar wij moeten A—.

Spreekwijze: Ergens A— (een herberg of kroeg in ’t voorbygaan bezoeken [3]

Zoo: Willen wij hier eens A—. hij  is gewoon aan alle kapelletjens Aan te Leggen.)

Aanleggen, o. w. — Op- of naar een plaats:—Op een plaats aanhouden. Hoe legt het aan? (welken koers moeten wij houden?) Tegen iemand A— (met de steven naar een ander schip gericht daarop afzeilen.)

Wy leggen ’t op de ree
De zee van Reden, aan.
Huygens, Hofwijck.

Aanleggen, b. w. — Omleggen. Het want A—.

Spreekwijze: Het te breed A— (te veel vertering maken.)

Aanlegplaats, z. n. — Plaats, bestemd of geschikt om aan te leggen. De A— der stoombooten.

Aanloeven, o. w. — By- of oploeven: Met een ruimen wind zeilende het schip dichter aan de wind doen komen.

Aanloop der zee, z. n. — Het slaan van een zwaren golf.

Aanloopen, o. w. — ’t Zelfde als Aanvaren.

Aanlijken, b. w. — Een lijk aan een zeil zetten.

Aanmaken, b. w. — 1o. Aanzetten, aanhechten, vastmaken, aanslaan: en meer in gebruik dan dit laatste.

2o. Maken. De Equipaadje was bezig met het A— van matten.

3o. Handen reppen. Maak wat Aan!

Aannemen, b. w. — Werven, in dienst nemen. Er is voor dien tocht vrij wat volk Aangenomen.

Aannemend, b. n. Toenemend. A—e koelte (een wind, die toeneemt).

Aanneming, z. n. v. — Werving, in-dienst-neming. Er heeft nog geen A— van volk plaats gehad.

Aanrakken, o. w. — De Rakken aanhalen.

Aanranden, b. w. — Met slechte inzichten overvallen, aanvallen. wij werden op die hoogte door roovers Aangerand.

Aanrijgen, b. w. — Door een koord, draad of lijn verbinden. De bonnet A—.

Aanslaan, b. w. — 1o. Zie Aanmaken. Een zeil A— (het hechten of aankrammen, aan raas, gaffels of leiders met het lijk daarvoor bestemd).

2o. Vatten, grijpen. Een vat A—: (er een strop om heen slaan).

Aanslibbing, z. n. v. — of Aanspoeling. Land, dat op zee gewonnen wordt.

Aanspoelen, o. w. — Uit zee naar ’t strand gedreven worden. Daar kwamen vele kisten uit het verongelukte schip A—.

Aanspoeling, z. n. v. — of Aanslibbing. Land, dat op de zee gewonnen wordt.

Aanstampen, b. w. — Vaststampen, stuwen, vast op elkander pakken.

Aanstellen, b. w. — Een macht- of lastbrief geven. hij  is tot bevelhebber der onderneming Aangesteld.

Aanstelling, z. n. v. — 1o. Macht- of lastbrief. hij  heeft zijn A— als Luitenant, als Tweede Stuurman ontfangen.

2o. De benoeming in dien lastbrief vervat. [4]

Aanvaart, z. n. v. — Landingsplaats. De plaatsen van Af- en A— der stoombooten.

Aanvaren, o. en b. w. — Tegen een schip op eenig voorwerp varende, stooten. hij  is tegen de kaai Aangevaren. De stoomboot heeft hem Aangevaren. De schade, door het A— veroorzaakt, moet vergoed worden. Zie Aanzeilen.

Aanvaring, z. n. v. — De daad van het aanvaren.

Aanwenken, o. w. — Het doen springen der lijfokkebras en het byvieren der magermans en voorbramboelijn op het kommando van Wenk wat aan voor.

Aanzeilen, o. w. — Koers houden. Oost of West A—. hij  kwam met geen vyandelijke inzichten A—.

Aanzeilen, b. w. — Tegen een ander schip zeilende stooten. In het Kanaal loopt men dikwijls gevaar van A—. De schade, door het A— veroorzaakt moet vergoed worden. Zie daarover het Wetb. v. Kooph. II B. VI Tit. Art. 534–544.

Aanzeiling, z. n. v. — De daad van Aanzeilen.

Aanzetklos, z. n. m. — Klos aan ’t vooreind van de aanzetstok, die in ’t kanon gestoken wordt.

Aanzetten, b. w. — Instampen, stampen, een stuk geschut laden.

Aanzetter, z. n. m. — Stok, aan het eene eind voorzien van een klos, waarmede de kardoes en de kogel in het stuk geschoven en aangezet wordt: bij  kleine stukken is het eene eind van de A— soms voorzien van een wisschersbol.

Aap, z. n. m. (veroud). — Benaming van het bezaanstagzeil.

Aardewind, z. n. m. — Zie Gangspil.

Abab, z. n. m. — Benaming van een vrijen Turkschen matroos.

Abandonnement, z. n. m. — Bastertwoord, dat de Wetgever heeft verkozen te gebruiken, ofschoon hij  daarvoor even gemakkelijk Afstand of Verlating had kunnen zeggen. Zie Afstand.

Accijnsgoederen, z. n. o. mv. — Goederen met accijns bezwaard. Zie Alg. Wet van 26 Aug. 1822, art 3, art. 67–74, art. 78, 144–152.

Achter, bw. — Door A— wordt aangeduid wat zich op, of om, of achter het A— schip bevindt. Waar is de bootsman? hij  is A— (op het A— schip). wij hebben N. diepgang A—. (De diepgang van het A— schip is N.).

Achter af, bw. — In een verwijderde plaats. A— brengen: (in de provoost, in de gevangenis brengen).

Achterbaks, bw. — Eigentlijk, Achter de Bak. A—houden (terug houden, verborgen houden). hij  heeft zich A— gehouden (hy heeft niet voor de bak durven komen, hij  heeft zich schuil gehouden). Doch zie Bak.

Achterdwarstouw, z. n. o. — Touw, waarmede een schip achter door de poorten heen kan vastgemaakt worden.

Achtereb, z. n. v. — Het laatste gedeelte van de eb.

Achterhalen, b. w. — Inhalen, bereiken. wij zeilden te goed. zij konden ons niet A—.

Achterhiel, z. n. v. — Hoek van de achtersteven met de kiel. Zie Hiel.

Achterhoede, z. n. v. — De Schepen van het derde smaldeel van een vloot, wanneer de vloot in gewone orde opzeilt. Meer gebruikelijk plach bij  ons te zijn Achtertocht. Zie ald. [5]

Achterkasteel, z. n. o. of Schans. — Achterste gedeelte van het schip. Het wordt ook genomen voor dat des lichaams.

Achterkiel, z. n. v. — Hoek van de achtersteven met de kiel, of hieling van de kiel.

Achterlastig, b. n. — Zie Stuurlastig.

Achterluik, z. n. o. — Luik van het achterschip.

Achterlijk, z. n. o. — Lijk, langs de opstaanden kant van een zeil naar de zijde van het achterschip.

Achterom, bw. — Achter het schip om. A— komen (zich achter een schip stellen om het te volgen). A— loopen (zich, uit eerbied voor een hooger officier, wiens schip men kruist, hem aan de kant van zijn achtersteven voorbygaan).

Achterop, bw. — Van achteren. wij kwamen het schip A—. (Wy haalden het in).

Achteronder, z. n. o. — Achterruim. De ruimte, die achter in ’t onderschip is.

Achterpiek, z. n. v. of alleen Piek. — Achterste schuinte van het schip.

Spreekwijze: Zijn A— scheeren voor “zich wegpakken.”

Achterplecht, z. n. v. — Zie Plecht.

Achterruim, z. n. o. — Zie Achteronder.

Achterschip, z. n. o. — Dat deel van het schip, ’t welk van de bezaansmast af tot aan het einde toe naar achteren staat. Zie Schip.

Achterslemphout, z. n. o. — Verzameling van op elkander gestapelde houten, benoodigd om de hoek te bewaren van de achtersteven met de kiel.

Achterspant, z. n. v. Zie Spant.

Achtersteven, z. n. m. — Zwaar en rechtstaand stuk hout, dat, aan het uiteinde der kiel van een schip opgericht, het sluitstuk van zijn romp uitmaakt.

Achtertocht, z n. m. of Achterhoede — Het smaldeel van een vloot, dat achter aan zeilt, en gewoonlijk door de derden Hoofd-officier in rang wordt aangevoerd.

Achtertouw, z. n. o. — Tros of kabeltouw, waarmede men achter aan de wal gemeerd is of dat men voor verhalen gebruikt om het Achterschip te bedwingen.

Achteruit, bw. — Beteekent in de samenstelling, wat zich bevindt aan de zijde van de achtersteven. Gy moet A—komen: (gy moet bij  de Kapitein in de kajuit komen). A— viktualieruim (het eerste magazijn, dat zich achter de grooten mast bevindt).

Achteruitzeilen, o. w. — Achterblijven, de schepen, waarby men behoort, vooruitzeilen.

Spreekwijze: A— (achter uit teeren, teruggang ondervinden).

Achtervinkenet, z. n. o. (veroud.) voor Kuildek.—Zie ald.

Achtervloed, z. n. m. of Navloed. — Het laatste van de Vloed.

Achterwerk, z. n. o. — Het snijwerk van de achtersteven.

Achterzeilen, z. n. o. mv. — De zeilen, die tot de grooten en bezaansmast behooren. De A— en doen het schip oploeven, de voorzeilen afvallen.

Adelborst, z. n. m. — Kadet, eerste graad in de Zeedienst. Het woord heeft [6]dezelfde beteekenis als Edelknaap: om dat de Adelborsten oorspronkelijk vrijwilligers van edelen huize waren.

Admiraal, Admiraliteit enz. — Zie Amiraal, Amiraliteit, enz.

Adviesboot, fregat, jucht. — Vaartuig, dat berichten of lastgevingen overbrengt.

Afbakenen, b. w. — Met merken of tonnen bezetten. Men heeft eindelijk besloten, die ondiepte Af te Bakenen.

Afbetalen, b. w. — Betalen en wegzenden. Het schip is opgelegd en het scheepsvolk is Afbetaald.

Afblazen, b. w. — De kanonnen A— (ze met los kruit afschieten om ze schoon te houden.

Afbrassen, o. w. — Zie Volbrassen.

Spreekwijze: hij  brast af: (hy schuurt zijn piek).

Afbrengen, o. w. — Vlot maken. Het schip zat op de bank en het kostte niet weinig moeite, het er Af te Brengen.

Afbuien, o. w. — Eindigen met Buien. Het weer Buit Af.

Afdanken, b. w. — Uit de dienst zenden, naar huis zenden, ontslaan. Al de manschappen worden Afgedankt.

Afdanking, z. n. v. — De daad van afdanken. Nu de oorlog een einde nam had er een algemeene A— der troepen plaats.

Afdeeling, z. n. v. — Zie Eskader, Smaldeel.

Afdrijven, o. w. — Wordt van een vaartuig gezegd, dat door de stroom wordt mede gevoerd. Met de stroom A—. Met de neer A—. Een schip doen A—.

Afdwalen, o. w. — Wordt van een schip gezegd, als het uit zijn koers of van de vloot afraakt: — en van een man, als hij  vermist wordt. hij  is Afgedwaald (hy is buiten boord geraakt.)

Afgaand, b. n. — Vallend. Zie Tij.

Afgetakeld, b. n. — 1o. Afgetuigd. Zie Aftakelen.

2o. Gehavend. (Dat schip ziet er deerlijk A— uit).

Spreekwijze: hij  is zeer A— (hy is mager geworden).

Afgieren, o. w. — Als men voor anker ligt met een gier van plaats veranderen.

Afgrond, z. n. m. — Zie Diepte, Kolk, Maalstroom.

Afgronden, die geen loot kan peylen, noch beworpen, zegt Vondel. Lof der Zeevaart.

Afhangen, b. w. — 1o. Uit zijne scharnieren lichten. Het roer A—.

2o. Iemand van zijn wapenen enz. ontdoen. Hangt dien man Af (ontneemt hem zijn zijdgeweer, enz.)

Afhouden, o. w. — 1o. Zich Ergens van verwijderd houden. wij moeten van die kust A— anders vervallen wij op de zandgronden.—Hadden wij niet nog in tijds Afgehouden, dan had die brik ons overzeild.—Van de wind A— (door de werking der zeilen of van het roer een slag in de rondte doen) voor de wind A— (de richting van de wind volgen, zoo dat men hem de achtersteven toekeert). [7]In eens A— (wanneer de beweging met snelheid geschiedt). Gaande weg A— (wanneer zij langzamerhand plaats heeft). Door een kontramarsch in elkanders kielwater A—.

2o. Plaats maken. De schepen die de stroom opvaren, moeten naar de wal A— om de stroom-afkomende te laten voorbygieren.

Afhouden, b. w. — Verwijderen: het anker van de boeg A— (ten einde schuring te voorkomen). Als een touw, ketting of kabelaring om een spil gewonden wordt, zijn er menschen, die de afgewonden part stijf houden en terughalen, dat men A— noemt.

Afkeuren, b. w. — Ongeschikt, onbruikbaar verklaren. Dat schip werd Afgekeurd (het werd geöordeeld, niet langer zee te kunnen bouwen: het kreeg de bijl voor de kop.)

Afknijpen, b. w. — t. w. de loef, wordt van uw schip gezegd, wanneer het een ander de loef afwint.

Afkomen, o. w. (Op iemand). Dat schip Kwam op ons Af (naderde ons schip.)

Afleggen, b. w. — Zich verwijderen. wij moeten van het land A— (versta: het roer).

Afloopen, o. w. — 1o. Van stapel loopen. Zie Stapel.

Spreekwijze: Hoe zal dat A—? Dat Loopt goed Af. (Wat zal de uitslag zijn? Die uitkomst is voorspoedig). Het A— van een schip is namelijk altijd een hachlijke zaak, aan het goed slagen waarvan vrij wat gelegen is.

Het wel A— van het scheepjen is van ouds her de dronk, aan een vrouw toegebracht, die zich in gezegende omstandigheden bevindt. De spreekwijze behoeft geen opheldering.

2o. Afzakken, zich met de wind verwijderen. Voor de wind A—.

Afloopen, b. w. — De uitdrukking een schip A— wordt wel gebezigd, als het scheepvolk zich oproerig toont.

Aflossen, b. w. — Verpozen, ontslaan en de plaats of taak innemen van de ontslagene. De wacht A—.

Afnemen, o. w. — Wordt de maan gezegd te doen, wanneer zij vol is geweest en haar omtrek schijnbaar vermindert.

Afpassen, b. w. — Gereed maken, bepalen. Een bestek A— (een bestek zetten).

Afraken, o. w. — Zich verwijderen. Na een langen strijd Raakten de beide schepen van elkander Af.—Wy moeten ons best doen, dat wij van die kust A—.

Afreizen, o. w. — Heenreizen, uitzeilen.

Afschaken, b. w. — Bot geven, vieren. Een touw A— (wanneer men het vasthoudt, het vieren om het gemakkelijker door een blok te laten glijden).

Afschepen, b. w. — Met een schip wegzenden. Goederen naar Engeland A—.

Spreekwijze: Iemand A— (zich van iemand ontslaan, iemand met een kluitjen in ’t riet sturen).

Afscheper, z. n. m. — Bevrachter.

Afslaan, b. w. — 1o. Afweeren. ’t Gelukte hun, des vyands eersten aanval Af te Slaan. [8]

2o. Strijken, wegnemen, bergen, het tegenovergestelde van ophijschen, bijzetten. De zeilen A—.

Afslaan, o. w. — Met geweld afraken. hij  is van zijn anker Afgeslagen.

Afslechten, b. w. — Verdunnen, b. v. een stuk hout.

Afslechten, o. w. — Bedaren. De zee slecht af (wordt stiller, effener).

Afsluitingdeelen, z. n. o. mv. — De deelen van een schip, die bestemd zijn om het Af te sluiten en waterdicht te houden.

Afsnijden, b. w. — Een schip: het in zijn koers hinderen, of beletten dat het zich begeve waar het wil. Een schip van de wal A— (zich tusschen de wal en het schip plaatsen. Een schip de terugtocht A— (zich zoo te plaatsen, dat het niet ontwijken kan). Een Afgesneden schip. (Een schip, dat door de beweging des vyands zoodanig van de vloot waar het toe behoort gescheiden is, dat het zich daarmede niet kan hereenigen.)

Afstand, z. n. m. — 1o. De betrekking, waarin zich eenig voorwerp tot een ander bevindt ten opzichte van de plaats waar zij zijn. Op verren A— zijn. Dat schip ligt op een A— van twee mijlen.—Op de bepaalden A— van zijn voorman blijven. Maans A—. De A— der maan van de zon, planeten en vaste sterren. Het observeeren der A—en dient tot het vinden der lengte op zee en vereischt byzondere bekwaamheid.

Spreekwijze: hij  neemt een goeden A— (hy is een goed waarnemer of observateur).

2o. Of verlating. De daad van iets af te staan. hij  heeft A— van dat schip gedaan aan de Assuradeurs (’twelk geschieden kan behoudens de bepalingen voorkomende in het Wetb. van Kooph. Boek II, Tit. IX. Afd. V. Art. 663–680.

Afsteken, o. w. — Zich in een licht vaartuig verwijderen. Met de sloep A—.

Afsteken, b. w. — Afwinnen. Iemand de loef A—. Zie Loef.

Afstooten, b. w. — Terugstooten.

Aftakelen, b. w. — Onttuigen, aftuigen. Een schip A— (van zijn takelaadje ontdoen). Zie Afgetakeld.

Aftocht, z. n. m. — Terugtocht, meestal zoodanig een die gedwongen is. De vyandelijke vloot tot de A— dwingen:—Den A— slaan (door trommelslag het sein tot de A— geven).

Aftonnen, b. w. — Een vaarwater geheel van Tonnen voorzien. Men mocht die baai wel A—.

Aftuigen, b. w. w. — De tuigaadje afnemen, onttuigen, onttakelen. Een schip A— (van zijn tuig ontdoen.)

Afvaart, z. n. v. — Vertrek van een schip of boot. De A— van de beurtman. De Aan- en A— der stoombooten.

Afvallen, o. w. — 1o. Wordt van een schip gezegd, als het door tegenwind omzwenkt. Het schip Valt Af. Over bakboord, over stuurboord A—.

2o. Ter zijde af wegzeilen, en met of tegen dank niet zoo dicht als doenlijk by-de-wind houden.

Afvieren, b. w. — Een touw laten schieten. Lus van een touwgeer afschrikken. [9]

Afvalling, z. n. v. — Hieling, achterdeel der kiel, het stuk dat wegvalt bij  ’t afloopen.

Afvaren, o. w. — Van de legplaats vertrekken. De schuit Vaart Af. Het uur van A— heeft geslagen. Afgevaren breedte (de breedte waarvan men is afgevaren).

Spreekwijze: ’t Bestek zetten naar de afgevaren breedte (van een vast punt uitgaan).

Afwaaien, onp. w. — Onophoudelijk waaien. Het heeft in deze laatste dagen al schoon wat Afgewaaid.

Spreekwijze: van de wal Afgewaaid (niet tot zijn oogmerk gekomen).

Afwenden, o. w. — Als men by-de-wind zeilende in de wal ligt, er over de anderen boeg uitzeilen.

Spreekwijze: Tegen de nacht van de wal afwenden (tijdig voorzorgen nemen).

Afwerken, o. w. — Tegen wind of stroom A—, d. i. zwaar naar binnen komen, uit zee doorlaveeren, op een rivier door het uitbrengen van trossen, ook, bij  stilte, doorboegseeren.

Afwerpen, b. w. — 1o. Schielijk en onverwacht Ergens van daan zeilen (veroud.). Afgeworpen worden heeft bij  het enteren dezelfde beteekenis als afgeslagen worden bij  een beleg.

Afwinnen, b. w. — Van iemand winnen. Ik heb het hem in snelheid Afgewonnen. Iemand de loef A—. Zie Loef.

Afwijken, o. w. — 1o. Scheuren, gapen: worden b. v. planken gezegd te doen, als de naden zich uitzetten.

2o. Zich verwijderen. De magneetnaald Wijkt Af. (Zy verwijdert zich van het ware Noord.)

3o. Met een werpanker, dat men met een sloep of boot uitbrengt, het schip verhalen; b. v. als men met een schip in de nabyheid van klippen, banken als andersins geänkerd is en men kans heeft met zwaaien of wat harden wind er op te raken, als men met stilte niet verzeilen kan of er geen plaats is om onder zeil te komen en het schip elders ten anker te brengen, dan geschiedt dit met behulp van een werp.

Afwijking, z. n. v. Deklinatie. — Miswijzing van de kompassen.

Afzakken, b. w. — Afdrijven b. v. een stroom. Het was een fraai schouwspel, die vloot de rivier te zien A—.

Spreekwijze: hij  is Afgezakt (hy is zonder gerucht heengegaan).

Afzakkertjes, z. n. o. — Dronk, dien men bij  ’t heengaan, of om de spijs te doen zakken, gebruikt.

Afzeilen, o. w. — De haven verlaten. Er zijn met dien wind vele schepen afgezeild.

Afzeilen, b. w. — Dat schip kan veel wind A— (veel wind verdragen).

Afzenden, b. w. — Heenzenden, verwijderen. Een schip van de vloot A—. Goederen A—.

Spreekwijze: De volle laag A—, d. i. al het geschut te gelijk afvuren (al zijn kracht op eens aanwenden).

Afzender, z. n. m. — Hy, die een lading, of goederen heeft Afgezonden. [10]

Afzetten, o. w. — Zich afstooten. Ook: voor ’t stooten vrij houden. wij moesten van de wal A—; Zet Af! (komm.).

Akerkloot, z. n. m. — (Veroud.) Eikelvormige kogel: heet nu druivetros, en bestaat uit kleinere kogels, op een ronde schijf opgehoopt en in zeildoek gebonden, waarvan het geheel de vorm heeft van een aker of druivetros.

Kardoezen, akerkloots, mammierings en kardeelen.
Antonides, Ystroom.

Aletta, z. n. v. — Windveringen of galeiwolf. Verlenging van het boeghout op de achtersteven der Levantijnsche vaartuigen.

Allarm, z. n. o. — 1o. Wapenkreet, van ’t Ital. All’arme, “te wapen.” A— blazen. Valsch, loos A—. Aan boord der Nederlandsche oorlogschepen slaat de tamboer op zijn trom A—, waarop ieder naar de hem aangewezen plaats in de geschuts- en gevechtsrolle gaat en zorgt, dat alles op die plaats tot het gevecht gereed zij.

2o. Oploop, beweging, misbaar, bij  het ontstaan van onraad of gevaar. Een geweldig A— verwekken.

Allarmrol, z. n. v. — Verdeeling van de Equipaadje in geval van gevecht.

Alle zeilen byzetten, byhouden. — Zie Byzetten, Zeil.

Alles tot een gevecht klaar maken. Een gedeelte der kooien afnemen en naar de brassen brengen om tot verschansingen in te richten en tevens tot dekking van de talrepen der wanten, de schotten tusschen de vertrekken enz. wegnemen, alles uit de weg ruimen wat aan de vrije beweging der strijdenden hinderlijk zoû kunnen, zijn, de pompen, brandspuiten, grondschotproppen, stoppers, putsen, het slagverband klaar maken, wapens uitdeelen en ieder op zijn aangewezen plaats.

Alles wel! 1o. Gewone begroeting, welke de schepelingen van twee elkander praaiende vaartuigen elkander toevoegen, en die zoo wel een vraag als een antwoord in zich sluit.

2o. Roep van de uitkijk voor op de bak, op de fokke- en marsenra bij  het slaan der halfuursglazen. Wanneer er van het halfdek door de wachthebbenden Officier gepraaid wordt: “wel uitkijker voor!” moet deze, om te toonen dat hij  niet slaapt, dit beantwoorden met A— W—!

Alles wel aan boord. — Gewone uitdrukking om te berichten, dat op een vaartuig, ’t welk zich op reis bevindt, noch ziekte noch belangrijke avery hebben plaats gehad.

Almadie, z. n. v. of Kathurie. — Soort van vaartuig, in Indiën en op de kust van Guinea in gebruik. Het heeft een zeer fijnen romp, aan beide einden in een punt uitloopende, en een vierkante verschansing.

Aming, z. n. v. (veroud.) — Hoogte van ’t schip boven ’t water.

Amiraal, Ammiraal of Admiraal, (welke laatste schrijfwijze door misbruik en navolging der Engelschen is ingeslopen, als zijnde het woord afkomstig van Emir, dat Opperhoofd beduidt), z. n. m. — Vlootvoogd. Vroeger had men bij  ons te lande:

Een A— Generaal, welke waardigheid achtereenvolgends door de Stadhouders van Holland is bekleed geworden. [11]

Een Luitenant A— Generaal, hoedanig de zeehelden Marten Harpertz. Tromp, Michiel Adriaansz. de Ruyter, Kornelis Tromp, achtereenvolgends zijn geweest.

Luitenant A—en en Vice-A—en van de onderscheidene Amiraliteiten, door welke zij benoemd werden. Zie Amiraliteit.

Sints de vestiging van het Koninkrijk der Nederlanden, worden, ingevolge de Grondwet, de Amiralen, even als alle andere Officieren, door de Koning benoemd.

De benaming A— wordt bij  onze schrijvers ook gebezigd om de bevelvoerder van eenig afzonderlijk smaldeel aan te duiden. Zoo zeide men b. v. De Kapitein A voerde als A— de middeltocht aan, de Kapitein B als Vice-A— de voortocht en de Kapitein C, als Schout-by-Nacht, de achtertocht.

Spreekwijze: De A— heeft geschoten. (De gastheer heeft zijn glas opgenomen en daardoor het sein gegeven.) Elken avond gaat aan boord van het Amiraalschip het wachtschot; dan moeten licht, vuur en pijpen uit, en de nachtwacht begint. Evenzoo luidt elken morgen het dagschot en ieder moet de kooi uit. Ook in een gevecht geeft het Amiraalschip het sein om te beginnen.

Amiraal, z. n. m. — Zeildoeksche slagputs om water te hijschen bij  ’t schoon schip maken.

Amiraalschap, z. n. v. (veroud.) — Het verdrag, dat onder een vloot schepen gemaakt werd, wie het opperbevel zal voeren, en naar welk verdrag ieder zich in der tijd had te gedragen.

Amiraalschip, z. n. o — Schip, dat de Amiraal aan boord heeft of verwacht.

Amiraalsvlag, z. n. v. — Vlag, welke de Amiraal laat waaien, en waaraan men weten kan, op welk schip hij  zijn verblijf houdt.

Amiraalzeilen, o. w. — Hardzeilery met kleine vaartuigen, hoedanig van ouds o. a. op de Aemstel plach te geschieden.

Amiraliteit, z. n. o. — Kollegie, dat het opperbewind plach te hebben over zeezaken. Onder de Republiek had men hier te lande vijf zoodanige Kollegiën, t. w. de A— van de Maas, van Texel, van Zeeland, van Friesland en van het Noorder kwartier.

Ammunitie, z. n. v. — Zie Krijgsvoorraad.

Amplitudo, z. n. v. — De streek van de op- en ondergang der hemellichamen, van het ware Oosten of Westen gerekend.

Anker, z. n. o. — IJzeren werktuig met dubbelen weêrhaak, dat, uitgeworpen wordende, zich in de bodem der zee vastklemt en het schip, waaraan het is vastgehecht, belet weg te drijven. Als zware A—s heeft men aan boord der schepen: het Daagsch A—: het Boeg A—, het Tui A— en het Plecht A—, soms nog het Nood A—; als lichte A—s: het Stop- en de Werp A—s.—Het A— voor de boeg vieren (het gereed stellen als men ankeren wil). Het A— werpen, ten A— komen, het A— uitbrengen, laten vallen (het in zee laten zakken). Het A— gaat door, laat los (het krast over de grond). Het A— doen doordringen. (Het uitgeworpen A— al varende over de bodem van het water laten slepen, ’t welk geschiedt wanneer men, door snel stroomende rivieren [12]varende, bij  het ontmoeten van een ondiepte, onmiddelijk kan ten anker komen). Het A— staat stagswijze (de ketting van het A— staat evenwijdig met het fokkestag). Het A— katten, verkatten. (Een werp-A— op een zwaar A— zetten, om het doordreggen te beletten.) Het A— kippen. (De bezorging van ’t A— na ’t katten: de hand van ’t A— over boord halen.) Het A— lichten (uit het water ophalen). Het A— is klaar (als het gezien is bij  ’t ophalen en recht naar boven komt). Onklaar A— (als het in het touw of op andere wijze verward is. hij  is gezien! (het A— is gezien bij  ’t uit het water komen.) Het A— is recht op en neder! (wordt geroepen, wanneer de ketting bij  ’t ophalen recht op en neder staat). A— is voor (het is opgehaald en voor aan de boeg). Het A— vrij houden (te beletten, dat het tegen boeg of boord aanslaat). Het A— t’huis halen (het naar boord winden). Het A— opkatten (het in de ring met het katsblok onder de kroonbalk hijschen). Het A— laten slippen (een boei op het eind van het touw steken en dat de kluis doen uitloopen.) Het A— visschen (naar een verloren A— zoeken en ophalen). Het A— kappen (het touw kappen, waar het A— aan vast zit). Het A— is blind (zonder boei, zoodat men niet zien kan waar het is).

Spreekwijzen: hij  is het A— mijner hoop (hy is de man waar ik op steun). Men weet dat het A— het zinnebeeld is der hoop.

Van zijn neus een A— maken (niet verder willen zien dan zijn neus lang is).

Hy is zoo vet als een Spaansch A— (hy is zoo mager als een hout).

Op een A— te land komen (tegen alle verwachting te recht komen).

De kat op het A— zetten (zijn koetjens op ’t droog zetten—omdat een gekat A— dubbel zeker ligt). Ook wel: (een vast besluit nemen).

Het A— lichten (vertrekken, zich verwijderen).

Ergens zijn A— laten vallen (Ergens zijn intrek nemen).

Het A— is doorgegaan (de grond is hem ontzonken).

Hy slacht de A—s, die altijd te water gaan en nooit leeren zwemmen (hy komt nooit voort, hoe gunstig de gelegenheid ook zij).

Zijn A— houdt niet (wordt van een klaplooper gezegd, die weggestuurd wordt).

Hy moet zijn A— kappen (hy moet overhaast de vlucht nemen).

Hy ligt voor zijn laatste A— (het is slecht met hem gesteld).

Hy ligt voor twee A—s (hy heeft dubbele hulp).

Hy heeft klaar A— (hy heeft vasten steun in zijn zaak).

Ankeraadje, z. n. v. — Oude benaming voor het geld, dat men aan de havenmeesters verschuldigd was voor het werpen van de ankers.

Ankerarmen, z. n. m., mv. — Armen van het anker: de gedeelten, welke van onderen, aan beide zijden van de schacht zich boogswijze verheffen en aan hun uiteinde van een weêrhaak zijn voorzien.

Ankerbedding, z. n. v. — De plaats waar het anker vastzit. Een bekwame A—.

Ankerbladen, z. n. o., mv. — De driehoekige bladen of lepels aan het uiteinde der armen van het anker.

Ankerbrug, z. n. v. — Uittimmering tegen de boeg, over welke de hand van het anker wordt opgehaald. [13]

Ankeren, o. w. — Het anker laten vallen, ten anker komen.

Spreekwijze: Ergens geänkerd zijn (zich Ergens bevinden, waar men zich niet gemakkelijk van daan laat brengen).

Ankergrond, z. n. m. — Grond, tot ankeren geschikt. wij vonden hier een goeden A—.

De minste vlieten zijn bequaem tot ankergronden.
Antonides, Ystroom.

Ankerhals, z. n. v. — De plaats waar de ankerstok door de schacht gaat, of omgekeerd.

Ankerhanden. Hetzelfde als Ankerbladen. Zie aldaar.

Ankerkip, z. n. v. — Balk of stut waarover het kiptakel heen loopt.

Ankerkruis, z. n. o. — Kruis van het anker en plaats waar de armen van het anker zich met de schacht vereenigen.

Ankermoeren, z. n. o., mv. — Zie Ankerneuten.

Ankerneuten, z. n. v., mv. — Koppen of moeren. Verdikking van de schacht, daar waar de stok door heen gaat.

Ankeroog, z. n. o. — Oog van het anker; gat in de schacht, waar de ring door heen gaat.

Ankerpeiling, z. n. v. — Het bepalen door middel van een kruispeiling, waar het anker ligt.

Ankerplaats, z. n. v. — Plaats, waar een schip ten anker ligt. wij vonden hier een veilige A—.

Ankerpunt, z. n. v. — Punt of bek van het ankerblad.

Ankerring, z. n. m. — Ring boven het anker, door welken het kabeltouw wordt heengestoken.

Ankerroering, z. n. v. — Touw en zeildoek, ter bekleeding van de ankerring, dienende om het stukscheuren van het touw te beletten.

Ankerschacht, Ankerstuk, Ankerroede, z. n. v. — De ijzeren staaf, die het lichaam van het anker vormt.

Ankerschoen, z. n. m. — Een hout, dat onder de hand van een anker gebracht wordt, bij  vervoer of verplaatsing.

Ankersmedery, z. n. v. — Werkplaats, waar ankers vervaardigd worden.

Ankersmid, z. n. m. — Werkbaas of werkman, die ankers smeedt.

Het ankersmeden zich aenmeten de Tyrrhenen.
Vondel, Lof der Zeevaert.

Ankersteek, z. n. m. — Wijze van het touw op het anker te bevestigen.

Ankerstok, z. n. m. — Stok, uit twee deelen zamengesteld, en die achter bij  de neut van het anker gebezigd wordt om de armen beter in de grond te doen vatten.

Spreekwijze: hij  is zoo vet als een A— (zoo mager als een hout).

Ankerstokbouten, z. n. m., mv. — Bouten, waardoor het verschuiven van de ankerstok in de schacht belet wordt.

Ankerstokband, z. n. m. — IJzeren band, dienende om de twee deelen van de ankerstok te verbinden. [14]

Ankertalie, z. n. v. veroud. (Zie Pentertalie, Kat).

Ankertouw, z. n. o. — Kabel, waaraan het anker vastzit.

Ankervoering, z. n. v. — IJzeren bekleedsel der ankerbrug, om deze van beschadiging vrij te waren.

Antwoorden, o. w. — Antwoord geven. Wanneer men een schip ontmoet, hijscht men de vlag, en dan wordt dat schip, door zijn vlag te vertoonen, gezegd te A—. In eigen spraak A— (schieten op wie eerst geschoten heeft).

Apostels-, z. n. m., mv. of Judas-ooren. — Opstaande houten, die de eerste verbreeding van de voorsteven uitmaken.

Appointé, z. n. m. — In oorlogstijd werden soms twee kapiteins op hetzelfde schip geplaatst; doch de een was kommandant, de andere werd genaamd A—. Zoo noemde men ook wel een officier, die tot een andere equipaadje behoorde.

Spreekwijze: hij  vaart als A— (hy is een leêglooper, een dagdief).

Arbeid, z. n. m., Werk. — Aan de A—! (komm.). Zie Zorren.

Arbeiden, o. w. (veroud.) — Een schip wordt gezegd in zee te A— als het veel slingert of rolt.

Archipel, z. n. m. — Eilandszee. De Grieksche A—, de eilanden van de Indischen A—.

Ark, z. n. v. — Soort van keg, die in de nagels geslagen wordt.

Arm, z. n. m. — Palm, klaauw, tak, slinker, nok, handvatsel: uitstekend of uitspringend end, balk, staaf of bocht, voornamelijk zoodanige, als dienen om iets aan te vatten of te hanteeren. De A— van een knie, de A— van een Anker (zie Ankerarm), enz.

Artikelbrieven, z. n. m., mv. (veroud.) — Verzameling van reglementen en ordonnantiën op het zeewezen.

As, z. n. v. — Spil, waar eenig voorwerp om heen draait.

Assuradeur, Assurantie, Assureeren, enz. — Zie Verzekeraar, Verzekering, enz.

Astragaal, z. n. v. of Kamerband. — Ring of band tot verzekering van een stuk geschut.

Atlantische zee, z. n. v. — Zie Oceaan.

Atlas, z. n. m. — Gebruikelijke naam voor verzameling van waereldkaarten. Een Zee-A— (die alleen zeekaarten bevat). Een Hand-A— (dien men gemakkelijk hanteeren kan). Een Zak-A— (dien men bij  zich steken kan).

Avary, avery of havery, van ’t Ital. Avaria. — Zeeschade, op wat wijze ook te weeg gebracht. Volgens Art. 696 van het Wetb. van Kooph. worden onder A— begrepen alle buitengewone onkosten, ten dienste van het schip en de goederen, gezamentlijk of afzonderlijk gemaakt; alle schade, die aan het schip en de goederen overkomt gedurende de tijdruimte bij  het II Boek, Tit. IX, afd. III deszelfden Wetb. ten aanzien van het beginnen en eindigen des gevaars bepaald. Voorts stelt Art. 698 twee soorten van A—, als A— gros, die over het schip, de vrachtpenningen en de lading wordt omgeslagen, en Eenvoudige of Byzondere A—, die ten laste komt van het schip of van het goed afzonderlijk, ’t welk de schade geleden of de onkosten veroorzaakt heeft. Wat [15]verder tot dit onderwerp betrekking heeft wordt in het II Boek, XI Tit. Afd. I en II van gezegd Wetb., Art. 696–740, behandeld.

Spreekwijze: daar is A— (daar is schade geleden); doch daar-en-tegen: daar zal A— vallen (daar zal voordeel vallen), ’t welk niet te verwonderen is; naardien schippers bij  zulke gelegenheden doorgaands hun rekening wel zoo weten op te maken, dat zij er niet bij  te kort komen.

Avegaar, z. n. m. — Soort van boor, waar groote gaten mede geboord, en die met twee handen moet omgedraaid worden.

Spreekwijze: Iemand met een A— door de neus boren (iemand grovelijk bedriegen).

Avontuur (op), bijw. — Zonder bepaalde bestemming, op goed geluk. Op A— zeilen (zich op zee begeven, zonder bepaald te weten waar, of welke vracht men bekomen zal).

Axiometer, z. n. m., of Verklikker. — Een wijzer op een plaat, die tegen het stuurrad geplaatst is, welke wijzer aanduidt hoe de roerpen ligt, zoodat de roerganger de wachthebbenden Officier op dat punt nimmer misleiden kan.

Azimuth, z. n. o. — De streek, waarin zich een hemellichaam bevindt van het Noorden naar het Zuiden. bij  de op- en ondergang der hemellichamen is het A— dier hemellichamen het komplement der Amplitudo.