Achterhoek, Gelderland

Laatste update 01/09/2025 door Redactie

Achterhoek ligt in het oosten van Gelderland, geklemd tussen de kronkelende IJssel in het westen, het riviertje de Oude IJssel en het bosrijk gebied Montferland in het zuidwesten, de Duitse grens in het zuidoosten en de Overijsselse streken Salland en Twente in het noorden. Deze regio omvat de gemeenten Aalten, Winterswijk, Berkelland, Oude IJsselstreek, Doetinchem, Montferland en Bronckhorst, met stadjes als Doetinchem, Winterswijk, ’s-Heerenberg en Zelhem, plus pittoreske dorpjes zoals Bronkhorst, de kleinste stad van Nederland. Dankzij snelwegen als de A18 en A12 en treinverbindingen in Winterswijk en Doetinchem is de Achterhoek vanuit Arnhem, Zutphen en zelfs Nijmegen vlot bereikbaar. Het weidse coulisselandschap met dijken, kastelen, boerenerven en landgoederen vormt het decor voor een regio waarin rust, erfgoed en recreatie samenkomen.

Verklaring van de naam

De term Achterhoek dook voor het eerst op in de zestiende eeuw als aanduiding voor het gebied ‘achter de hoek’ van de toenmalige ambtswoning van het Huis van Gelre in Zutphen. Letterlijk betekent het ‘afgelegen hoek van de landstreek’, een verwijzing naar het grensgebied ten oosten van de Graafschap Zutphen. Waar men in de middeleeuwen sprak over het graafschap langs rivieren en handelsroutes, ontstond buiten de kern een gebied dat door zijn landelijk karakter en afstand tot de stad ‘de achterhoek’ werd genoemd. In de negentiende eeuw kreeg die benaming steeds meer vaste vorm, onder invloed van kaartenmakers en lokale bestuurders, en werd Achterhoek een geaccepteerde naam voor de regio die we nu kennen.

Geschiedenis

In de vroege middeleeuwen beheersten monniken het veen- en kleipolderlandschap tussen de rivieren IJssel en Oude IJssel, waarbij zij door middel van ontginning slagen trokken om nieuwe landbouwgronden te winnen. De aanleg van dijken langs de rivieren zorgde voor bescherming tegen overstromingen, terwijl turfwinning en veeteelt de economische basis legden. Vanaf de dertiende eeuw ontvouwden zich kastelen en stadjes langs de strategische riviertoegangen: in Doetinchem verrezen grachten, in ’s-Heerenberg verrezen de wallen van wat later Kasteel Huis Bergh zou worden en in Winterswijk groeide de textielnijverheid.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog lagen veel landgoederen en boerderijen in puin, maar na de Vrede van Münster (1648) bracht handel op de rivieren en veengronden nieuw herstel. De hervormde kerk in Zelhem, verrezen in 1783, toont nog altijd stenen van de oude kerktoren uit de vijftiende eeuw. Met de komst van spoorlijnen in de tweede helft van de negentiende eeuw transformeerde Doetinchem tot handelsstad en werden elders stoomgemalen gebouwd om de polders droog te malen. Na de afsluiting van de Zuiderzee in 1932 verdwenen de directe scheepvaartroutes, maar groeide de agrarische export en ontstond de eerste vorm van recreatie, toen stedelingen uit Arnhem en Ede in de zomermaanden verkoeling zochten aan de rivieroever.

In de twintigste eeuw viel de bestuurlijke samenvoeging van kleine gemeenten onder de paraplu van Achterhoekse samenwerking, met de oprichting van het Regionaal Platform Achterhoek in 1987. Deze organisatie legde de basis voor gezamenlijke promotie van toerisme, cultuur en landschapsonderhoud. De erkenning van kastelen als rijksmonumenten door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de inrichting van natuurgebieden door Staatsbosbeheer legden een duurzaam fundament voor behoud en beleving.

Toeristische wetenswaardigheden

Wie de Achterhoek bezoekt, vindt een rijke afwisseling van cultuurhistorie, natuurbeleving en culinaire verrassingen. In het stuk cultuurhistorie nemen de kastelen en landgoederen een prominente plaats in. Kasteel Huis Bergh in ’s-Heerenberg is met zijn torens, hertenkamp en middeleeuwse interieurs een icoon van de regio. Op korte afstand ligt Landgoed Hackfort bij Vorden, waar eeuwenoude eikenlanen leiden naar een barokke buitenplaats. Kasteel Ruurlo, tegenwoordig verbonden aan het Museum MORE, toont schilderijen van De Stijl en moderne Nederlandse meesters in een intieme zaalopstelling. Ook kleinschalige erven zoals de Bronkhorster Watermolen in Bronkhorst bieden een inkijkje in het agrarische verleden, terwijl in Zelhem de watermolen De Korenbloem jaarlijks middeleeuwse maalactiviteiten organiseert.

Het natuuraanbod wordt gedragen door de Montferlandse bossen, de rivieren en beken, plus moerasgebieden als de Rijnstrangen ten zuiden van Doetinchem. Wandelpaden eindigen op uitzichtheuvels, waar op heldere dagen de torens van Arnhem en zelfs de Veluwezoom zichtbaar zijn. Kanoërs en suppers kunnen tussen Aalten en Winterswijk dicht langs rietkragen varen in zijarmen van de Oude IJssel. In het Geopark van de Achterhoek liggen zeldzame zwerfkeien, achtergelaten door gletsjers in de voorlaatste ijstijd, een parel voor amateurgeologen en fotografieliefhebbers.

Cultuur in de openbare ruimte komt tot leven tijdens de Achterhoekse Kunstroute, waarbij kunstenaars in landelijke monumenten exposeren. Bronzen beelden langs de Dorpsstraat in Winterswijk verwijzen naar het textielverleden, terwijl historisch gegoten klokken in de kerktoren van Zelhem de uren slaan met het logo van de vroegere gemeente. Jaarlijkse evenementen zoals het Warandefestival op Landgoed Slangenburg, de Polderfeesten in Doetinchem en de Kunstroute in Bronkhorst trekken recreanten en liefhebbers van streekproducten. Tijdens de oogstdag in september kleurt het landschap oranje door pompoenen en strobalen langs de Omringdijk.

Voor wie van streekgerechten houdt, biedt de Achterhoek boerderijwinkels met ambachtelijke kazen, vleeswaren en jam. In Zelhem is de brasserie in De Houtzagerij, gevestigd in een oude houtzagerij naast het Kanaal Achterhoekse Molen, een trefpunt voor pannenkoeken uit houtgestookte ovens. De biologische akkerbouw bij Langoed het Hof in Berkelland organiseert plukweken waarin bezoekers zelf frambozen en appels mogen rapen. Weinigen weten dat de kleinste stad Bronkhorst een bierfestival organiseert in de zomer, met onder meer bieren van lokale microbrouwerijen.

Drie lokale tips geven een extra dimensie. Tijdens vorstperiodes stellen bewoners het netwerk van oude vaarten open als natuurijsbaan, een traditie die al decennia vieze schaatsen voorkomt. Langs de Aalten-Winterswijker struint men op oude dijken zeldzame dotterbloemen, die alleen in argeloze hoekjes floreren. En in de zomer trek je met een huifkar door de essen van Winterswijk, langs historisch scharrelvarkensland en aloude bomenlanen die je terugvoeren naar de vroegere hofstedelijke indeling.

Praktische informatie voor drie belangrijke locaties

Kasteel Huis Bergh
Adres: Kastelensingel 6, 7041 JV ’s-Heerenberg
Openingstijden: april t/m oktober dagelijks van 10:00 tot 17:00 uur
Entreeprijzen: volwassenen €14,50, kinderen 4–12 jaar €7,50, museumjaarkaart geldig
Parkeertip: ruime parkeerplaats tegenover hoofdingang, gratis
OV-bereikbaarheid: buslijn 55 vanaf station Doetinchem, uitstappen bij halte Kasteel Huis Bergh
Google Maps: https://maps.google.com/?q=Kasteel+Huis+Bergh

Museum de Scheper
Adres: Winkelerstraat 10, 7101 CE Winterswijk
Openingstijden: woensdag t/m zondag van 11:00 tot 17:00 uur
Entreeprijzen: €9,00 volwassenen, €4,50 kinderen t/m 12 jaar, combiticket met Kunstkring Winterswijk €12,00
Parkeertip: gratis op terrein achter museum, via inrit aan de Spoorstraat
OV-bereikbaarheid: station Winterswijk, loopafstand 1,5 km of buslijn 50 naar halte Winterswijk Zuid
Google Maps: https://maps.google.com/?q=Museum+de+Scheper

Bronkhorster Watermolen
Adres: Zutphenseweg 17, 7226 PD Bronkhorst
Openingstijden: maart t/m oktober zaterdag en zondag van 13:00 tot 17:00 uur
Entreeprijzen: vrijwillige bijdrage gewenst voor maaldemonstraties
Parkeertip: gratis langs de dijk; parkeerplaats café De Heren van Bronkhorst 200 m verder
OV-bereikbaarheid: buslijn 77 vanaf station Zutphen, uitstappen bij halte Bronkhorst
Google Maps: https://maps.google.com/?q=Bronkhorster+Watermolen

Bronnen

Plaats een reactie